“จรกา” หรือ “ระตูจรกา” เป็นตัวละครในบทละครเรื่อง อิเหนา พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๒ ซึ่งได้รับการยกย่องว่าเป็นสุดยอดวรรณคดีไทยเรื่องหนึ่ง โดยวรรณคดีสโมสรได้ยกย่องไว้เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๕ ว่า “เป็นยอดของบทละครรำทั้งสิ้น เพราะเป็นหนังสือที่แต่งดี พร้อมทั้งความ ทั้งกลอน ทั้งกระบวนที่จะเล่นละครประกอบกันทุกสถาน” ท่านว่าอย่างนั้น

จรกาเป็นเจ้าเมืองจรกา อันเป็นเมืองเล็ก ๆ ที่ด้อยเกียรติด้อยยศในสายตาของบรรดาเจ้าผู้ครองนครใหญ่ ๆ ทั้งหลาย อันได้แก่เมืองกุเรปัน ที่มีท้าวกุเรปันครองความเป็นใหญ่ เมืองดาหา ที่ครองอำนาจโดยท้าวดาหา พระอนุชาของท้าวกุเรปัน เป็นต้น ซึ่งกษัตริย์เหล่านี้อยู่ในวงศ์พระอาทิตย์ หรืออสัญแดหวา มีความหยิ่งทระนงถือยศถือศักดิ์ โดยเฉพาะท้าวกุเรปันนั้นหลงตระกูลตัวเองมากว่าใคร ๆ

จรกานอกจากจะเป็นเจ้าเมืองเล็ก ๆ แล้ว ยังเป็นคนที่เรียกว่ารูปชั่วตัวดำ หน้าปรุประ ปากหนา จมูกโต อ้วนก็อ้วน เสียงก็แหบเหมือนเป็ด ว่ายังงั้น สรุปแล้วรูปลักษณ์ภายนอกไม่มีอะไรน่าดู คงไม่เป็นที่น่าพิศวาสของอนงค์นางใด โดยท่านได้บรรยายรูปร่างหน้าตาของจรกาไว้ว่า “

นึกภาพแล้วก็เหมือนกระผมไม่น้อยเลย

สภาพขนาดนี้แม้ใช้โลชั่นบำรุงผิวของบุรุษให้หน้าเด้งเหมือนที่โดม ปกรณ์ลัมน์ ใช้ในหนังโฆษณาวันละโหลก็คงช่วยอะไรไม่ได้แน่ๆ

แต่ธรรมชาติของผู้ชาย แม้จะขี้เหร่แต่ก็อยากมีเมียสวย เมื่อได้ยินข่าวว่า บุษบา ธิดาของท้าวดาหา ซึ่งเป็นหญิงสาวแสนสวย เกิดมาพร้อมกับกลิ่นกายหอมอบอวลโดยไม่ต้องใช้โลชั่นบำรุงผิวขจัดริ้วรอย ไม่ต้องอาบน้ำหอมจากปารีสก็หอมหวนชวนฝัน เมื่อทราบดังนั้นจึงให้คนไปวาดรูปบุษบามาให้ชม ว่าจะสมคำร่ำลือหรือไม่

เมื่อได้เห็นรูปบุษบาแล้ว ท่านได้บรรยายอาการของจรกาไว้ดังนี้

คลี่กระดาษดูรูปนางนารี
ให้เปรมปรีดิ์ประฏิพัธผูกพัน
พิศทั่วนรลักษณ์พักตรา
ดั่งหยาดฟ้ามาแต่กระยาหงัน
รสรักตรึงใจเพียงไฟกัลป์
ทรงธรรม์ซวนซบสลบลง

สรุปว่าเป็นเอาหนัก ตะลึงในความงามจนหมดสติ เมื่อฟื้นขึ้นมาก็นั่งรำพึงรำพัน ไม่ยอมหลับยอมนอนกันล่ะ ถึงกับเอารูปวาดไปแนบกอด ท่านบรรยายว่า…กรพาดกระดาษรูปแล้วรับขวัญ ความเสน่หานั้นไม่เหือดหาย เอนองค์ลงแอบแนบกาย เกษมสันต์มั่นหมายว่านงเยา… ลองนึกดูสิว่าเป็นหนักขนาดไหน

นี่แหละครับที่เขาเรียกว่า “หลงรูป” ขนานแท้เทียวล่ะ ชายท่านใดเคยเป็นแบบนี้หรือใกล้เคียงบ้างล่ะครับ

เมื่อตั้งสติได้แล้วก็ให้พี่ชายไปสู่ขอบุษบามาเป็นเมีย ปรากฏว่าท้าวดาหายกให้ครับ เพราะตอนนั้นท่านโกรธว่าที่ลูกเขยคืออิเหนาซึ่งเป็นโอรสของท้าวกุเรปันพี่ ชายของท่านเอง ที่ทิ้งงานวิวาห์ไปหาจินตะหรา ที่ เป็นหญิงสาวสวยเช่นกัน ตอนนั้นอิเหนายังไม่เคยเห็นบุษบามาก่อน (ก็แปลกอยู่นะ เป็นญาติกันแต่ไม่เคยเห็นหน้ากัน หรือว่าอยู่ต่างเมือง ไกลกันมาก) แต่พอจรกาจะเข้าวิวาห์กับบุษบา พ่อเจ้าประคุณอิเหนากลับมาลักเอาเจ้าสาวไปเสียนี่ แต่ยังดีที่ท้าวกุเรปันได้สู่ขอจินดาส่าหรี ธิดาของท้าวสิงหัดส่าหรีซึ่งเป็นญาติตนเองมาแต่งกับจรกาแทน

แม้จรกาไม่ได้คนสวยที่สุดเป็นเมีย แต่ก็นับว่ามีเมียสวยแหละนะ เพราะน้องนางจินดาส่าหรีก็ไม่ใช่หญิงขี้ริ้ว แม้จะงดงามสู้บุษบาไม่ได้ แต่ก็น้องๆนางฟ้าเหมือนกัน กว่าจะแฮปปี้เอ็นดิ้ง ชีวิตรักของจรกานี่ก็วุ่นวายพอดูนะครับพี่น้อง

เรื่องของจรกานี้แสดงให้เห็นอะไรหลายๆ โดยเฉพาะเกี่ยวกับความสัมพันธ์ของชนชั้นต่าง ๆ ในสังคม

แม้เรื่องอิเหนานี้มีเค้าเงื่อนมาจากพงศาวดารชวา แต่ก็เป็นเพียงเค้าโครงเรื่องชื่อ ตัวละคร และสถานที่เท่านั้น ส่วนเนื้อหาที่ปรากฏอยู่ทั้งเรื่องเป็นผลผลิตของสังคมไทยหรือสยาม ดังนั้นจึงสะท้อนสภาพสังคมไทยในสมัยที่บทประพันธ์ถูกแต่งขึ้นเป็นแน่แท้ ความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครทั้งหลาย ทั้งเรื่องการยึดเกียรติถือยศแห่งวงศ์ตระกูล ความไม่เท่าเทียมกันในสังคม การดูหมิ่นดูแคลนคนอื่นว่าต่ำต้อยกว่าตน

ชีวิตของจรกา เจ้าเมืองเล็ก ๆ ที่ไม่ได้เป็นเชื้อสายของราชวงศ์ ใหญ่อย่างวงเทวาของอิเหนา แต่อาศัยว่าจังหวะเหมาะเคราะห์ดีโชคช่วย ได้เป็นญาติกับวงศ์ใหญ่มหาอำนาจด้วยการแต่งงาน อันเป็นวิธีหนึ่งในการเลื่อนชั้นทางสังคม ซึ่งหลังจากได้เลื่อนชั้นแล้วก็จะต้องพิสูจน์ตนเองต่อไปว่าจะสามารถหลอมรวม เป็นส่วนหนึ่งส่วนเดียวกันกับเขาได้หรือไม่

ตัว ละครอย่างเช่นจรกานี้ น่าจะเป็นหนึ่งในตัวแทนของผู้คนที่มีชีวิตอยู่ในสังคมตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ทั้งประเด็นขี้เหร่มีเมียสวยและวิธีการการเลื่อนชั้นทางสังคม

เมื่อได้เลื่อนฐานะชนชั้นในสังคมแล้วจะลืมรากเหง้าของตัวเองหรือไม่นั้น อันนี้ก็ตอบไม่ได้ครับ คงต้องดูเป็นคน ๆ ซึ่งมีให้เห็นเกลื่อนกล่นบนโลกนี้.