เรื่อง “ความรัก” และบาทบริจาริกาในสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงนั้น เป็นที่เลื่องลือว่าพระองค์ทรงมีมากมายในตลอดรัชสมัยหากทว่าพระมเหสีและเจ้าจอมทุกพระองค์นั้นได้รับความรัก และเมตตาจากพระองค์อย่างดียิ่ง พระองค์ทรงเป็นยอดนักรักที่มิเคยมีพระราชประวัติเสื่อมเสียพระเกียรติ และพระราชโอรสพระราชธิดาทุกพระองค์นั้น สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงก็ทรงอบรมสั่งสอนพระราชทานพระบรมราโชวาทด้วยพระองค์เองเป็นนิตย์

หากจะเรียงตามลำดับพระอิสริยยศแล้ว พระมเหสีและเจ้าจอมทั้งหมดปรากฎพระนามและนามดังต่อไปนี้

พระภรรยาชั้นลูกหลวง

๑ สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ

(สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนา๔ พระบรมราชชนนีพระพันปีหลวง)

๒ สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี

(สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า

๓ สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี

๔ สมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี

(สมเด็จพระปิตุฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี)

๕ พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี (พระภรรยาเจ้าชั้นลูกหลวงพระองค์แรก)

พระภรรยาเจ้าชั้นหลานหลวง

๑ พระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าอุบลรัตนนารีนาค

๒ พระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าสาวภาคย์นารีรัตน์

๓ พระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์

(สมเด็จพระวิมาดาเธอ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปิยมหาราชปดิวรัดา)

พระราชชายา

๑ พระราชชายา เจ้าดารารัศมี

พระสนม

๑ เจ้าคุณจอมมารดาแพ ( เจ้าคุณพระประยุรวงศ์ “รักแรกในรัชกาลที่๕)

๒ เจ้าจอมมารดาอ่อน เป็นธิดาของเจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธ (เทศ บุนนาค)

๓ เจ้าจอมมารดาเอี่ยม (เช่นเดียวกับเจ้าจอมมารดาอ่อน)

๖ เจ้าจอมเอื้อน (เช่นเดียวกับจอมมารดาอ่อน)

๗ เจ้าจอมมารดาแข (เจ้าจอมแรก ก่อนพระพุทธเจ้าหลวงขึ้นครองราชย์)

๘ เจ้าจอมมารดาแสง เป็นธิดาของพระยาไชยวิชิต (ช่วง กัลยาณมิตร)

๙ เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์ย้อย เป็นหลานสมเด็จเจ้าฟ้า เกศ กรมขุนอิศรานุรักษ์ (ต้นราชสกุล “อิศรางกูร”ฯ)

๑๐ เจ้าจอมมารดาสุด เป็นธิดาของพระยาสุรินทรราชเสนี (จั่น สุกุมลจันทร์)

๑๑ เจ้าจอมมารดาตลับ เป็นธิดาของพระยาเวียงในนฤบาล (หรั่ง เกตุทัต)

๑๒ เจ้าจอมมารดามรกฎ เป็นธิดาของเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล)

๑๓ เจ้าจอมมารดาอ่วม เป็นธิดาของเจ้าพระยาพิสณฑ์สมบัติบริบูรณ์ (ยิ้ม พิศลบุตร)

๑๔ เจ้าจอมมารดาแช่ม เป็นธิดาของพระอำมาตย์ (ชื่น กัลยาณมิตร)

๑๕ เจ้าจอมมารดาทับทิม เป็นธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ)

๑๖ เจ้าจอมมารดาบัว (ไม่ปรากฏท่านบิดา)

๑๗ เจ้าจอมมารดาโหมด เป็นหลานสมเด็จพระเจ้าบรมมหาศรีสุริยวงศ์ และเป็นน้องเจ้าคุณจอมแพ)

๑๘ เจ้าจอมมารดาจันทร์ เป็นธิดาของพระยาราชสัมภารากร (เทศ)

๑๙ เจ้าจอมมารดาสาย เป็นธิดาของพระยาสุรินทรราชเสนี (และเป็นน้องสาวของเจ้าจอมมารดาสุด)

๒๐ เจ้าจอมมารดาเรือน เป็นธิดาของพระยาสุนทรบุรี (สว่าง สุนทรศาลทูล)

๒๑ เจ้าจอมมารดาวาด เป็นธิดานายเสถียรรักษา ชาวรามัญ

๒๒ เจ้าจอมมารดาเจ้าทิพเกสร เป็นธิดาเจ้าราชวงศ์เชียงใหม่ (และเป็นพระยาติของพระราชชายาเจ้าดารารัศมี)

๒๓ เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เนื่อง เป็นธิดาของพระองค์เจ้าชายสนิทวงศ์

๒๔ เจ้าจอมมารดาพร้อม เป็นธิดาของพระยาพิษณุโลกธิบดี (บัว)

๒๕ เจ้าจอมมารดาวงศ์ เป็นธิดาของพระยาอรรคราชนาถภักดี (เนตร)

๒๖ เจ้าจอมมารดาแส เป็นธิดาพระยาอัพภันตริกามาตย์ (และเป็นน้องต่างมารดาเจ้าจอมมารดาทับทิม)

๒๗ เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เกสร เป็นธิดาของหม่อมเจ้า สวาท สนิทวงศ์

๒๘ เจ้าจอมมารดาชุ่ม เป็นธิดาของพระมงคลรัตน์ (ช่วง ไกรฤกษ์)

๒๙ เจ้าจอมมารดาเลื่อน เป็นธิดาของพระยานรินทราภรณ์ (ลอย นิยะวานนท์)

๓๐ เจ้าจอมมารดาเหม เป็นธิดาของพระยาธรรมสารนิติ (พลับ อมาตยกุล)

๓๑ เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์จิ๋ว เป็นธิดาของหม่อมเจ้าวัฒนากปิตถา

๓๒ เจ้าจอมมารดาเจิม เป็นธิดาของพระยาวิเศษสัจธาดา (จัน)

๓๓ เจ้าจอมมารดาเยื้อน เป็นธิดาของพระยาสุรศักดิ์มนตรี (แสง แส-ชูโต)

๓๔ เจ้าจอมมารดาแก้ว เป็นธิดาของเจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธ (เทศ บุนนาค)

๓๕ เจ้าจอมมารดาแส เป็นธิดาของเจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธ (เทศ บุนนาค )

๓๖ เจ้าจอมพิศ เป็นธิดาของพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค)

๓๗ เจ้าจอมปุก เป็นธิดาของเจ้าพระยาศรีพิพัฒฯ (แพ บุนนาค)

๓๘ เจ้าจอมเยื้อน เป็นธิดาของเจ้าพระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค)

๓๙ เจ้าจอมวอน เป็นธิดาของเจ้าพระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค)

๔๐ เจ้าจอมจีน เป็นธิดาของเจ้าพระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค)

๔๑ เจ้าจอมแถม เป็นธิดาของพระยาสัจจาภิรมณ์ (แถบ บุนนาค)

๔๒ เจ้าจอมเรียม เป็นธิดาของเจ้าพระยาสุรวงศ์วัฒนศักดิ์ (โต บุนนาค)

๔๓ เจ้าจอมเพิ่ม เป็นธิดาของพระยาราชภัคดี (โค สุจริตกุล)

๔๔ เจ้าจอมประคอง เป็นธิดาของพระยาธรรมสารนิติ (ตาด อมาตยกุล)

๔๕ เจ้าจอมสำอาง เป็นธิดาของพระยาศรีธรรมาธิราช (เวก บุณยรัตพันธ์ )

๔๖ เจ้าจอมนวล เป็นธิดาของพระยาเสนานุชิต (นุช ณ นคร )

๔๗ เจ้าจอมก้อนแก้ว เป็นธิดาของพระยาจรรยาธรรจุกุลมนตรี

๔๘ เจ้าจอมสวน เป็นธิดาของพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตนพันธ์)

๔๙ เจ้าจอมเนื่อง เป็นธิดาของพระยาสีหราชฤทธิไกร (แย้ม บุณรัตนพันธ์)

๕๐ เจ้าจอมเปลี่ยน เป็นธิดาของพระยามหิศณราชสัมพันธ์ (กุญ)

๕๑ เจ้าจอมสมบูรณ์ เป็นหลานเจ้าสัวสกุลโชติพุกณะ

๕๒ เจ้าจอมเพิ่ม เป็นธิดาของสมุทรสาคร (ยอด)

๕๓ เจ้าจอมสว่าง เป็นธิดาของหลวงมหามณเฑียร (จุ้ย)

๕๔ เจ้าจอมสว่าง เป็นธิดาของพระยานคร (น้อย กลาง ณ นคร )

๕๕ เจ้าจอมถนอม เป็นธิดาของพระราชภัคดี (ม.ร.ว ช้าง เทพหัสดิน ณ อยุธยา)

๕๖ เจ้าจอมกลีบ เป็นธิดาของพระยาไชยสุรินทร์ (เจียม เทพหัสดิน ณ อยุธยา)

๕๗ เจ้าจอมลิ้นจี่ เป็นธิดาของพระยาไชยสุรินทร์ (เจียม เทพหัสดิน ณ อยุธยา)

๕๘ เจ้าจอมฟักเหลือง เป็นธิดาของพระยาไชยสุรินทร์ (เจียม เทพหัสดิน ณ อยุธยา)

๕๙ เจ้าจอมเหรียญ เป็นธิดาของพระยาโยธากรมศรศรี (เถียน โชติกเสถียร)

๖๐ เจ้าจอมน้อม เป็นธิดาของพระยาอรรคจรรยานุกูลมนตรี (ทองดี โชติกเสถียร)

๖๑ เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์เฉียด เป็นธิดาของหม่อมเจ้าฉาย ลดาวัลย์

๖๒ หม่อมเจ้าราชงศ์สดับ เป็นธิดาของหม่อมเจ้า เพิ่ม ลดัลย์

ในความจริงนั้น หลังจากหม่อมราชวงศ์สดับก็ยังมีเจ้าจอมที่ท่านเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ หรือข้าหลวงเสนาบดีต่างๆ นำมาถวายรับใช้สนองเบื้องพระยุคลบาทอีกหลายท่าน แต่มิปรากฏนามนัก และเป็นเพียงเจ้าจอมมิได้มีพระราชดโอรสหรือพระราชธิดา ซึ่งปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมิได้ทรงใกล้ชิดพระองค์ท่านใดอีก ทรงดูแลภารกิจบ้านเมืองจนประชวรและเสด็จสวรรคตเสียก่อน

บรรดาบาทบริจาริกาและพระภรรยาเจ้าในสมัยในสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงนั้น ล้วนแล้วแต่ถวายตัวใต้ร่มพระบาทมาด้วยความเต็มใจและเต็มพระทัยทั้งสิ้น ด้วยพระราชประเพณีโบราณที่บรรดาขุนนางผู้ใหญ่หรือพ่อค้าใหญ่นานาต่างพากันนำธิดามาถวายกษัตริย์แห่งแผ่นดินจึงต้องรับไว้ด้วยเหตุผลการบ้านการเมือง เพื่อผูกสัมพันธ์มัดใจเป็นบิดาและป็นปู่ของขัตติยนารีแต่ละคนนั้นไว้ ซึ่งมีหลายคนที่เมื่อมิได้ถวายการรับใช้ใกล้ชิดพระองค์แล้วจึงได้กราบถวายบังคมลากลับไปอยู่กับบิดามารดา พระองค์ก็ทรงพระราชทานพระราชุนุญาต และก็มีหลายคนหลายพระองค์ที่เป็นที่ผูกพระทัยสิเน่หาถึงกับทรงสู่ขอมาด้วยพระองค์เอง

ทุกคนทำพระองค์นั้น ต่างล้วนมี “ความรัก” ต่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงอย่างผูกพันธ์ลึกซึ้งด้วยเพราะพระรูปโฉมอันงดงามสง่าของพระองค์ประการหนึ่ง และเพราะ “น้ำพระทัย” ของพระองค์ที่ทรงเมตตา “ถนอม” ความรู้สึกของพระภรรยาเจ้าและเจ้าจอมทุกพระองค์อย่างที่เป็นที่น่าตื้นตันยิ่ง ยามที่พระองค์เสด็จสวรรคตไปนานนับสิบปีแล้ว พระภรรยาเจ้าและเจ้าจอมของพระองค์ก็ยังภัคดีและอาวรณืในพระองค์อย่างลึกซึ้งยิ่งนัก

ข้อมูลโดย ฑีพัตรยศ สุดลาภา (บ้านไร่)ม.11 ต.นครชุมน์ อ.บ้านโป่ง จ.ราชบุรี