หนองคาย มาจากไหน? ได้ชื่อจาก "หนองหมากคาย"?

คอลัมน์ สยามประเทศไทย

โดย สุจิตต์ วงษ์เทศ





ตัวจังหวัดหนองคายตั้งอยู่บริเวณที่เคยเป็นป่าดงริมแม่น้ำโขง เรียกบ้านไผ่ ชุมชนหมู่บ้านขนาดเล็ก มีป่าไผ่ขึ้นปกคลุมแน่นหนาอยู่ห่างไกลคนละฝั่งแม่น้ำโขงกับเมืองเวียงจันราชธานี

แต่ดั้งเดิมดึกดำบรรพ์ พื้นที่บ้านไผ่และใกล้เคียงโดยรอบเป็นที่ลุ่มกว้างใหญ่ริมแม่น้ำโขง มีหนองบึงหลายแห่งกระจัดกระจายไป เช่น หนองกอก, หนองบัว, หนองบ่อ, ฯลฯ แต่มีแห่งหนึ่งชื่อ หนองคาย(จากสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เล่ม 14 พิมพ์เมื่อ พ.ศ.2542 หน้า 4915) ชาวบ้านไผ่ครั้งกระโน้นอาศัยหนองคายเป็นแหล่งน้ำและข้าวปลาอาหาร

ต่อมารัชกาลที่ 3 โปรดให้กองทัพกรุงเทพฯตีได้เมืองเวียงจัน แล้วเผาเมืองเวียงจันพินาศไป เมื่อ พ.ศ.2369 (ดูหลักฐานในนิราศทัพเวียงจัน ของ หม่อมเจ้าทับ สำนักพิมพ์มติชน พิมพ์เมื่อ พ.ศ.2544) จึงโปรดให้สร้างบ้านเมืองขึ้นแทนเมือง เวียงจันลงบริเวณบ้านไผ่ใกล้หนองคาย ให้ชื่อว่า เมืองหนองคาย เมื่อพ.ศ.2370 แล้วให้เมืองเวียงจันที่เหลือรอดไฟไหม้ไปขึ้นกับเมืองหนองคาย

(บน) สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จไปทรงทำพิธีเปิดสะพานข้ามน้ำซวย เมืองหนองคาย เมื่อ พ.ศ. 2449 (ล่าง) เรือกลไฟลาแครนเดียของฝรั่งเศส จอดริมแม่น้ำโขง ท่าเมืองหนองคาย เมื่อ พ.ศ.2449 (สองภาพนี้ได้จาก สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เล่ม 14 พิมพ์เมื่อ พ.ศ.2542)

มีเอกสารทางการระบุว่า รัชกาลที่ 3 โปรดให้กวาดชาวเมืองเวียงจันเป็นเชลยลงไปกรุงเทพฯ แล้วให้แบ่งคนเมืองยโสธร (ปัจจุบันคือ จ.ยโสธร) มา "ตั้งบ้านหนองคายขึ้นเป็นเมือง"

พ.ศ.2434 ในแผ่นดินรัชกาลที่ 5 ให้เมืองหนองคายเป็นที่ตั้งมณฑลลาวพวน

พ.ศ.2436 ฝรั่งเศสยึดฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงได้ปกครองเมืองเวียงจัน เลยต้องย้ายที่ทำการมณฑลลาวพวนไปอยู่บริเวณบ้านเดื่อหมากแข้ง เป็นมณฑลอุดรธานี

พ.ศ.2459 เปลี่ยนชื่อเมืองเป็นจังหวัด แล้วยกเมืองหนองคายเป็นจังหวัดหนองคาย เมื่อ พ.ศ.2476

หนองคาย มาจาก หนองหมากคาย หมายถึง หนองน้ำที่มีต้นหมากคาย เป็นคำประสมของคำว่า หนอง กับ คาย

หนอง หมายถึง แอ่งน้ำมีน้ำขังเหมือนบึง(หรือบุ่ง) บางทีก็เรียกรวมกันว่า หนองบึง

คาย หมายถึง ลูกไม้ชนิดหนึ่งคล้ายลูกเงาะ กินได้ เรียก หมากคาย หรือ หมากคายเข้า(สรุปจากคำอธิบายในสารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ ของ ปรีชา พิณทอง พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ.2532 หน้า 182)

ถ้าหนองคาย มาจากหนองหมากคาย ตามคำอธิบายนี้ ก็ไปกันได้กับหมากแข้ง หมายถึง มะเขือพวง, มะแว้ง(ในชื่อเมืองอุดรธานี)

แต่ยังไม่ยุติแค่นี้ เพราะเคยมีผู้อธิบายเป็นอย่างอื่นอีก เช่น มาจากคำว่า "หนองค่าย" โดยเหตุจากกองทัพที่ยกจากกรุงเทพฯไปปราบเวียงจันในแผ่นดินรัชกาลที่ 3 มาตั้งอยู่ที่ค่ายบกหวาน บริเวณตัวจังหวัดหนองคายทุกวันนี้(มีในหนังสือวัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ฯ จังหวัดหนองคาย พิมพ์เมื่อ พ.ศ.2542 หน้า 45)

จะเห็นพ้องหรือไม่เห็นพ้องกับคำอธิบายชื่อ หนองคาย มาจากไหน? ก็ไม่เป็นอะไรเลย แต่คนหนองคายต้องร่วมกันสืบค้นหลักฐานเพิ่มเติมมากขึ้นกว่านี้ แล้วสร้างคำอธิบายโดยเปิดกว้างให้คนทั้งประเทศไทยและทั้งโลกมาร่วมด้วยช่วยกันจนกว่าจะพบที่ถูกอกถูกใจ

หน้า 21