คอลัมน์ สุวรรณภูมิ สังคมวัฒนธรรม มติชน 21 มีนาคม 2551

ปราสาทหินพิมาย จังหวัดนครราชสีมา

ปรับปรุงและตัดตอนจากหนังสือการศึกษาวิเคราะห์วรรณกรรมเรื่องอิทธิพลกลอนอ่านในนิทานคำกลอนของสุนทรภู่ โดย ทิพวัน บุญวีระ กองวรรณกรรม และประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ.2541

ปาจิตกุมารกลอนอ่าน (ต้นฉบับตัวเขียน เล่ม 2 ถึง 5) เป็นวรรณกรรมตำนานปราสาทพิมาย แต่งขึ้นระหว่างสมัยอยุธยาตอนปลายถึงสมัยกรุงธนบุรี เนื่องจากผู้แต่งระบุวัน เดือน ปี ที่แต่ง และวันที่เขียนลงสมุดแล้วเสร็จบริบูรณ์ว่า

"แต่งแล้ว เดือนเก้า ขึ้น 15 ค่ำ ปีขาน เขียนแล้ว เดือน 5 แรม 14 ค่ำ ปีขาน ฉอศก สักราช 2316 วาษา ปริยบูนน้านิถิตา" ต่อด้วยคำอธิฐานของผู้แต่งซึ่งไม่ปรากฏนาม

ศักราชที่ปรากฏในต้นฉบับ ยืนยันได้ว่า ต้นฉบับสมุดไทย 4 เล่มนี้มีอยู่แล้ว ตั้งแต่ปี พ.ศ.2316 ในสมัยกรุงธนบุรีและมีอยู่แล้วก่อนการแต่งนิทานคำกลอนเรื่องใดๆ ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

กลอนอ่านเรื่องปาจิตกุมารนี้มีเค้าโครงเรื่องจากนิทานปัญญาสชาดก เป็นฉบับรวมของนิทานคำกลอน เป็นต้นว่าจันทโครบ, สุวรรณเศียร, นิทานสุภาษิต "หัวล้านนอกครู" , และเรื่องอื่นที่สันนิษฐานไม่ได้ เนื่องจากมีแต่ตอนเริ่มเรื่องแล้วต้นฉบับขาดหายไป



ชุมชนคนโคราช-พิมาย

อยู่วังหลัง ปากคลองบางกอกน้อย

ต้นฉบับสมุดไทยกลอนอ่านชุดนี้ได้เข้ามายังกรุงธนบุรีเพราะการย้ายถิ่นฐานจากหัวเมืองเข้ามา ณ กรุง ด้วยการย้ายถิ่นฐานคือการเคลื่อนที่ของวัฒนธรรม

การโยกย้ายถ่ายเทคนครั้งใหญ่จากนครราชสีมาเข้ามายังกรุงธนบุรี ตอนต้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช คราวประดิษฐานพระราชวงศ์ขึ้นใหม่นั้น ทรงสถาปนาพระราชวงศ์ให้มีอิสริยศักดิ์สูงขึ้น เหตุการณ์นี้น่าพิจารณาว่าเป็นการย้ายถิ่นฐานครอบครัวจากนครราชสีมาเข้ามายังกรุงธนบุรี ทำให้มีการตั้งชุมชนย่านฝั่งธนบุรีขึ้นใหม่ ปรากฏในพระราชพงศาวดารว่า

"ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ พระยาสุริยอภัย พระราชนัดดาผู้ใหญ่ เป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ ครั้นภายหลังเห็นว่ายศศักดิ์ยังไม่สมควรแก่ความชอบที่มีมาก จึงโปรดให้เลื่อนขึ้นเป็น กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข ฝ่ายหลัง รับพระราชบัญชาตั้งวังอยู่ที่สวนลิ้นจี่ ในเมืองฝากตะวันตก ริมคลองบางกอกน้อย ดำรัสให้ข้าหลวงไปหาพระอภัยสุริยาราชนัดดา ลงมาแต่เมืองนครราชสีมา โปรดฯตั้งเป็น สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงธิเบศรบดินทร์ ให้เสด็จอยู่ ณ วังเก่าเจ้าตาก

(บน) สมุดไทยต้นฉบับเรื่องปาจิตกุมาร (ตำนานปราสาทพิมาย) เล่ม 2-5 วรรณกรรมสมัยธนบุรี (ล่าง) ข้อความในต้นฉบับเล่ม 5 แสดงวันเดือนปีที่แต่งและเขียนลงสมุดแล้วเสร็จ พร้อมคำอธิบายของผู้แต่ง

ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขนี้ คนทั่วไปเรียกว่า "วังหลัง" เหตุที่ตั้งวังบริเวณสวนลิ้นจี่ จึงมีชื่อเรียกวังของท่านว่า "วังสวนลิ้นจี่" วังสวนลิ้นจี่มีความสำคัญในฐานะเป็นที่ประทับของเจ้านายคนสำคัญผู้มีบุญบารมีดังกล่าวในพงศาวดารข้างต้น จึงเป็นเรื่องแน่นอนว่าบริเวณวังของท่านต้องเป็นที่อาศัยของครอบครัวข้าราชบริพาร และคงมีบ้างที่ติดตามมาจากนครราชสีมา

อนึ่งเจ้านายวังหลังโดยเฉพาะสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข นั้น ทรงสนพระทัยทางด้านอักษรศาสตร์อยู่มาก พระกรณียกิจด้านวรรณกรรมที่สำคัญคือ เป็นแม่กองอำนวยการแปลพงศาวดารจีนเรื่องไซ่ฮั่น ในรัชกาลที่ 1



สุนทรภู่ได้นิทานต้นแบบจาก"กลอนอ่าน"

สุนทรภู่เติบโตในวังหลังเนื่องจากมารดาของสุนทรภู่ได้เข้าถวายตัวเป็นข้าในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข และได้เป็นแม่นมของพระองค์เจ้าหญิงจงกล พระธิดาในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขที่ประสูติแต่พระอัครชายา ในการนี้ได้พาสุนทรภู่มาอาศัยอยู่ด้วย

สุนทรภู่มีชีวิตอยู่ในวังหลังตั้งแต่เป็นเด็ก ในวัยเรียนได้เล่าเรียนตามสมควรแก่ฐานะที่วัดชีปะขาว (วัดศรีสุดาราม) ริมคลองบางกอกน้อย จนถึงรุ่นหนุ่มมีความปราดเปรื่องในวิชาอักษรศาสตร์ สามารถบอกดอกสร้อยสักวา แต่งกลอนสุภาษิต แต่งกลอนเพลงยาว และแต่งกลอนนิทาน

จากสภาพแวดล้อมในวังหลังที่ท่านเจ้าของวังทรงเอาพระทัยใส่ในทางหนังสือ จนถึงเป็นแม่กองแปลพงศาวดารจีนเรื่อง "ไซ่ฮั่น" อาจเป็นเหตุจูงใจอย่างหนึ่งที่ทำให้สุนทรภู่ได้ซึมซับสิ่งดีๆ จากวรรณคดี ปลูกฝังให้รักการอ่านเป็นอุปนิสัย

การอ่านการฟังในวัยเด็ก และความเป็นนักอ่านที่สนใจเรื่องรอบๆ ตัว ทำให้สุนทรภู่มีความรอบรู้กว้างขวาง การสั่งสมข้อมูลอันเป็นวัตถุดิบในการประพันธ์นิทานคำกลอนของสุนทรภู่จึงบังเกิดจากการรับรู้และประสบการณ์ที่ได้รับเมื่ออยู่ในวังหลัง

การแต่งกลอนนิทานเรื่องพระอภัยมณีที่มีคนอ่านมากต่อมากนี้ สุนทรภู่ได้แนวคิดการสร้างตัวเอก "พระอภัยมณี" ให้มีความชำนาญเพลงปี่ เรื่องนี้สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงพระนิพนธ์ไว้ใน ตำนานหนังสือสามก๊ก ว่า

"สังเกตเห็นได้ในเรื่องพระอภัยมณีที่สุนทรภู่แต่ง ซึ่งสมมุติให้พระอภัยมณี มีวิชาชำนาญการเป่าปี่ก็คือเอามาแต่เตียวเหลียงในเรื่องไซ่ฮั่น ข้อนี้ยิ่งพิจารณาดูคำเพลงปี่ของเตียวเหลียงเทียบกับคำเพลงปี่พระอภัยมณี ก็ยิ่งเห็นชัดว่าถ่ายมาจากกันเป็นแท้"

จากกรณีการสร้างตัวละครพระอภัยมณี ชี้ให้เห็นว่าวิธีการสร้างงานของสุนทรภู่นั้นท่านได้อาศัยข้อมูลจากนิทานเรื่องต่างๆ เป็นแบบอย่าง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในขั้นต้นของการฝึกหัดแต่ง เป็นแน่ว่าต้องมีเรื่องนิทานต้นแบบอยู่ก่อน

การเปรียบเทียบวรรณกรรมเรื่องปาจิตกุมารกลอนอ่าน กับนิทานคำกลอนทุกเรื่องที่นำเสนอในบทวิเคราะห์เปรียบเทียบโดยลำดับข้างต้น จึงเป็นการแสดงให้เห็นว่าประเด็นที่เป็นหัวข้อเรื่องได้แก่ อิทธิพลกลอนอ่านในนิทานคำกลอนของสุนทรภู่ นั้นเป็นสมมติฐานที่ชอบด้วยเหตุผล มิใช่เหตุบังเอิญเพราะการแต่งหนังสือของกวีย่อมมิใช่สิ่งที่อาจเกิดขึ้นจากความคิดฝันโดยอัตโนมัติ แต่ต้องมีการรับรู้มีการสะสมข้อมูลไว้ในใจ แล้วจึงมากลั่นกรองถ่ายทอดเป็นผลงาน

การแต่งกลอนนิทานของสุนทรภู่ตามการศึกษาวิเคราะห์ จึงเป็นไปตามเหตุผลที่นำเสนอดังกล่าว การแต่งกลอนนิทานเรื่องจันทโครบเป็นตัวอย่างอันดีในการใช้ข้อมูลเดิมจากกลอนอ่านทั้งเรื่อง นำมาทำเป็นกลอนนิทานที่มีชีวิตชีวา จันทโครบกลอนอ่านได้นำเสนอเป็นเรื่องเล่า ซึ่งสุนทรภู่แต่งใหม่เป็นกลอนนิทานให้ตัวละครทุกตัวมีชีวิต มีอารมณ์ มีความรู้สึก รัก โกรธ สมหวัง ผิดหวัง และแสดงความรู้สึกด้วยบทเจรจา มีการพรรณนาความเปรียบ การพรรณนาธรรมชาติ มีการเดินทาง เป็นการเพิ่มเติมอรรถรส และเนื้อหาแก่วรรณกรรมที่เกิดใหม่อย่างมากมาย

นอกจากการแปลงกลอนอ่านมาสร้างเป็นกลอนนิทานที่มีชีวิต กลอนนิทานเรื่องจันทโครบยังตีประเด็นอันเป็นเจตนารมณ์ของเรื่องอย่างชัดเจน ว่าเป็นนิทานเพื่อสั่งสอนกุลบุตรให้ระมัดระวังในการเลือกคู่ การมีคู่ก่อนเวลาอันสมควร (เปรียบจันทโครบเปิดผอบก่อนถึงเมือง) หรือการเลือกหญิงงามที่ปราศจากคุณสมบัติ ไม่ได้รับการอบรมกิริยามารยาท (เปรียบนางโมราที่เกิดอยู่กลางป่า) เป็นภรรยานั้น นางจะไม่รู้จักรักนวลสงวนตัว ไม่รู้จักควบคุมความรู้สึกการแสดงอารมณ์ใคร่ย่อมเป็นไปตามความต้องการโดยปราศจากการยับยั้งชั่งใจซึ่งไม่เหมาะสม ในขณะที่ผู้อ่านวัดคุณค่าของผู้หญิงด้วยมาตรฐานอุดมคติ นางโมราจึงมีค่าเท่ากับชะนีตัวหนึ่ง (ถูกสาปเป็นชะนี)

นอกจากนี้ยังมีข้อสังเกตว่าอิทธิพลการตั้งชื่อตัวละครเอกของสุนทรภู่ ยังอาศัยราชทินนามของบุคคลจริง เช่น ชื่อโคบุตรสุริยา และพระอภัยมณีนั้น เชื่อว่าตั้งชื่อตามบุคคลสำคัญผู้เป็นที่เคารพนับถือ คือเจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ กรมพระราชวังหลัง ซึ่งเดิมมีบรรดาศักดิ์ และราชทินนามว่า "พระสุริยอภัย" กับเจ้าฟ้ากรมหลวงธิเบศรบดินทร์ เจ้านายในพระราชวังเดิม ซึ่งเดิมมีบรรดาศักดิ์ และราชทินนามว่า "พระอภัยสุริยา" จากชื่อทั้งสองนี้สะท้อนให้เห็นวิธีคิดของสุนทรภู่ในความถนัดใช้ข้อมูลใกล้ตัวแต่งกลอนนิทาน

สุนทรภู่คงจะได้ฟังนิทานเรื่องปาจิตกุมารเป็นกลอนอ่านสู่กันฟังมาแต่วัยเด็ก ต่อมาภายหลังจึงนำเนื้อเรื่องจากนิทานดั้งเดิมมาผูกเป็นเรื่องใหม่ที่สนุกกว่าเก่า นับเป็นกลวิธีที่ชาญฉลาดอีกประการหนึ่ง แต่ไม่อาจนำวิธีนี้ไปใช้ได้ตลอด นิทานคำกลอนของสุนทรภู่เรื่องถัดมาจึงมีเนื้อหาจากกลอนอ่านปรากฏอยู่น้อยลงตามลำดับ ตั้งแต่โคบุตร ลักษณวงศ์ สิงหไกรภพ จนถึงพระอภัยมณี

สุนทรภู่สร้างเรื่องพระอภัยมณีเป็นกลอนนิทานที่ยิ่งใหญ่โดยอาศัยโครงเรื่องจากวรรณกรรมหลายฉบับ ผสมผสานกับความรอบรู้ของท่าน อิทธิพลกลอนอ่านเรื่องปาจิตกุมารที่ประจักษ์ชัดในนิทานเรื่องพระอภัยมณีจึงปรากฏเพียงบทชมดาวเท่านั้น

หน้า 20