สุนทรภู่ ต่อต้านสงครามล่าเมืองขึ้น

สุนทรภู่ แต่งพระอภัยมณี ต่อต้านสงครามล่าเมืองขึ้น
คอลัมน์ สุวรรณภูมิ สังคมวัฒนธรรม
บทบรรยายพิเศษในโครงการศิลปะไร้กำแพง No Wall : Art and Friendship

พระอภัยมณีเป็นวรรณคดีการเมืองต่อต้านสงครามล่าเมืองขึ้น แต่ใช้กลวิธีแต่งเป็นนิทานกลอนเคลือบไว้อย่างสนิทจนคนอ่านไม่ทันคิดหรือคิดไม่ทัน

สุนทรภู่ไม่ได้เขียนบอกว่าลงมือแต่งพระอภัยมณีเมื่อไร แต่นักเลงวรรณคดีรุ่นก่อนๆ เห็นพ้องต้องกันว่าน่าจะเริ่มแต่งตอนบวชเป็นพระอยู่วัดเทพธิดาราม ราว พ.ศ.2376 (ในแผ่นดินรัชกาลที่ 3) ขณะนั้นสุนทรภู่มีอายุราว 47 ปี (บวชเมื่ออายุ 38 ปี)

ก่อนหน้านั้นอังกฤษสั่งกองทัพยึดเมืองหงสาวดี เมื่อ พ.ศ.2368 (รุ่งขึ้น พ.ศ.2369 กองทัพจากกรุงเทพฯไปเผาเวียงจัน) พม่ายอมสงบศึก เสียดินแดนด้านยะไข่ลงมาถึงดินแดนตอนล่างด้านตะนาวศรีทั้งหมด ปัจจุบันตั้งแต่ราวจังหวัดตากถึงจังหวัดระนอง

อังกฤษยึดครองอินเดียตั้งแต่ยุคกรุงศรีอยุธยา แล้วยึดครองลังกาเป็นอาณานิคม ตั้งแต่ พ.ศ.2338 ในแผ่นดินรัชกาลที่ 1 ขณะนั้นสุนทรภู่อายุ 9 ขวบ (เกิด พ.ศ.2329)

พฤติกรรมล่าเมืองขึ้นของอังกฤษด้วยการสงครามล้างผลาญอย่างรุนแรง ย่อมเป็นที่รับรู้ในหมู่คนชั้นนำของกรุงสยามตั้งแต่แรกสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ จนถึงแผ่นดินรัชกาลที่ 3 สุนทรภู่ซึ่งเป็นปราชญ์ราชสำนักในรัชกาลที่ 2 มาก่อนก็ย่อมรู้อยู่แก่ใจ เลยจินตนาการสร้างเป็นนิทานกลอนขึ้นมาชื่อพระอภัยมณี ใช้ปี่เป็นสัญลักษณ์ของวิชาความรู้ให้แก้ปัญหาด้วยปัญญา ด้วยสันติภาพ ในลักษณะเดียวกับคำขวัญของคนรุ่นต่อต้านสงครามเวียดนามว่า make love, not war

ผู้ร้ายในพระอภัยมณีคือโจรสุหรั่ง สุนทรภู่ระบุให้เป็นอังกฤษ มีรายละเอียดเคยเขียนไว้ในหนังสือ สุนทรภู่เกิดวังหลัง ผู้ดีบางกอก มหากวีกระฎุมพี มีวิชาความรู้เท่าทันโลก ของ สุจิตต์ วงษ์เทศ (มติชน พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ.2547) จะสรุปยกมาดังต่อไปนี้

เมืองลังกาก็คือศรีลังกาของอังกฤษ

นอกจากพระอภัยมณีกับศรีสุวรรณแล้ว กลุ่มตัวละครสำคัญในเรื่องพระอภัยมณีก็คืออุศเรนกับนางละเวงวันฬาแห่งเมืองลังกา

เมืองลังกาในเรื่องพระอภัยมณีคือเกาะลังกาหรือประเทศศรีลังกาทุกวันนี้ และตรงกับกรุงลงกาของทศกัณฐ์ในเรื่องรามเกียรติ์ ฉะนั้น ชาวลังกาจึงนับถือยักษ์เป็นบรรพบุรุษ ทุกวันนี้ยังมีศาลทศกัณฐ์กับศาลพิเภก

ต่อมาลังกาตกเป็นอาณานิคมของอังกฤษ ทำให้สุนทรภู่วางตัวละครในลังกาเป็น "ฝรั่ง" ชาวยุโรป มีกษัตริย์เป็นผู้หญิงเหมือนพระราชินีวิคตอเรียของอังกฤษ

เมืองผลึกคือถลาง-ภูเก็ต

เมืองผลึกเป็นเมืองสำคัญ "คู่รัก-คู่แค้น-คู่สงคราม" กับเมืองลังกาตลอดเรื่องพระอภัยมณี หรือกล่าวอีกอย่างหนึ่งว่า เรื่องพระอภัยมณีก็คือกรณีพิพาทระหว่างเมืองผลึกกับเมืองลังกา ซึ่งอยู่ตรงข้ามกันทางทะเล ดังมีบอกไว้ตอนฝ่ายลังกาจะยกกองทัพข้ามฟากไปตีเมืองผลึก

ในทางกลับกันเมื่อนางสุวรรณมาลีมีใบบอกเมืองรมจักรกับเมืองการะเวกซึ่งอยู่ในละแวกเดียวกัน ให้ยกกองทัพไปลังกาก็ระบุว่า "ให้รีบตามข้ามฝั่งไปลังกา" แล้วใช้เวลา "นับสิบห้าราตรีไม่มีหยุด ก็ถึงฟากฝั่งลังกาท่าสงคราม" ตรงกับที่ฝ่ายลังกาบอกไว้

ฝั่งตรงข้ามลังกาโดยประมาณก็คือ บริเวณที่ทุกวันนี้เป็นเกาะภูเก็ต แต่ในสมัยสุนทรภู่ยังเรียก "เมืองถลาง"

สุนทรภู่ ต่อต้านอังกฤษ

อังกฤษขยายอิทธิพลเข้ามาในแหลมมลายูแล้วตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 1 เริ่มด้วยการเช่าเกาะหมาก (ปีนัง) แล้วพยายามขยายไปที่อื่นๆ อีก ล้วนเป็นอันตรายต่อกรุงสยามทั้งนั้น

จากรายงานของครอว์ฟอร์ดที่เข้ามาถึงกรุงเทพฯในสมัยรัชกาลที่ 2 ระบุว่า "ดีบุกในกรุงสยามอุดมสมบูรณ์และมีกระจายอยู่ทั่วไปมากกว่าที่อื่นใดในโลก" แล้วย้ำว่าการผลิตดีบุกที่ "จึ๊งค์ซีลอน" (หมายถึงเมืองถลางหรือเกาะภูเก็ต) มีปริมาณมากทีเดียว แต่ยังไม่ได้ทำเป็นล่ำเป็นสันเท่านั้น สะท้อนให้เห็นความต้องการบางอย่างของอังกฤษด้วย

ฝ่ายกรุงเทพฯเองก็พยายามที่จะเข้าไปควบคุมหัวเมืองชายทะเลฝั่งตะวันตกมาตั้งแต่สมัยต้นๆ แล้ว ยิ่งเมื่อรู้ว่าตลาดดีบุกเปิดกว้างขึ้น ประกอบกับมีความขัดแย้งภายในเกิดขึ้นที่หัวเมืองปักษ์ใต้ ทำให้รัชกาลที่ 2 ทรงตั้งเมืองถลางขึ้นใหม่อยู่ที่เมืองพังงาก่อน แล้วภายหลังจึงย้ายไปอยู่เมืองถลาง นับแต่นั้นมาเมืองถลางก็ทวีความสำคัญจนกระทั่งเป็นเมืองภูเก็ต

บรรยากาศด้านการค้ากับการเมืองเหล่านี้คงมิได้รอดพ้นความรับรู้ของสุนทรภู่ไปได้ ท่านจึงสร้าง "นิยาย" นานาชาติขึ้นมา โดยใช้ทะเลอันดามันและมหาสมุทรอินเดียเป็นฉากในเรื่องพระอภัยมณี และเป็นที่รู้อยู่ทั่วกันว่าทะเลแถบนี้มีโจรสลัดชุกชุม สุนทรภู่ก็ไม่ละทิ้งความจริงข้อนี้ จึงให้สลัดกลุ่มหนึ่งเป็นพวกยุโรปมีชาติอังกฤษเป็นหัวหน้า เมื่อเรือสุวรรณมาลีแตกก็พบเรือสลัดโจรสุหรั่งอังกฤษดังนี้

จะกล่าวฝ่ายนายโจรใจฉกาจ เป็นเชื้อชาติอังกฤษริษยา

คุมสลัดอัศตันวิลันดา เป็นโจราห้าหมื่นพื้นทมิฬ

มีกำปั่นนั้นยาวยี่สิบเส้น กระทำเป็นตึกกว้านสถานถิ่น

หมากมะพร้าวส้มสูกปลูกไว้กิน ไม่รู้สิ้นเอมโอชโภชนา

การที่สุนทรภู่ให้หัวหน้าโจรสลัดเป็นชาติอังกฤษ น่าจะเกี่ยวข้องกับสำนึกของคนกลุ่มหนึ่งในยุคนั้นที่รู้ว่าอังกฤษเป็น "โจร" ล่าอาณานิคม

ความ "ทันสมัย" ของสุนทรภู่ที่แต่งเรื่องพระอภัยมณี โดยเอาความเคลื่อนไหวทาง "เศรษฐกิจ-การเมือง" ร่วมสมัยมาสอดแทรกใส่เป็นสัญลักษณ์ไว้ จึงทำให้เป็นที่นิยมอย่างยิ่งของ "ปัญญาชน" คนอ่านสมัยนั้น

กลวิธี make love, not war ในพระอภัยมณีของสุนทรภู่

คอลัมน์ สยามประเทศไทย

โดย สุจิตต์ วงษ์เทศ

เมื่อพบนางละเวงครั้งแรกในสนามรบนอกกรุงลงกา พระอภัยมณีก็หลงนางละเวง แล้วมีวาจาดังสุนทรภู่แต่งว่า

พระน้องหรือชื่อละเวงวัณฬาราช อย่าหวั่นหวาดวิญญาณ์มารศรี

จงหยุดยั้งรั้งราจะพาที                                        ไม่ฆ่าตีศรีสวัสดิ์เป็นสัจจา
พี่จงจิตติดตามข้ามสมุทร                                   มาด้วยสุดแสนสวาทปรารถนา
จะถมชลจนกระทั่งถึงลังกา                              เป็นสุธาแผ่นเดียวเจียวจริงจริง
จงแจ้งความตามในน้ำใจพี่                                ไม่ราคีเคืองข้องแม่น้องหญิง
อย่าเคลือบแคลงแหนงจิตคิดประวิง               สมรมิ่งแม่วัณฬาจงปรานี